Tekst: Gert Jochems Foto’s: Wim Suijker
Het kwam meerdere malen ter sprake in vele lezingen over killi’s, niet alleen in Nederland maar ook in diverse landen. Soms terloops, soms duidelijk en helder. Veel killivissen worden ernstig bedreigd in hun natuurlijke leefomgeving. Een aantal soorten komt in de natuur zelfs helemaal niet meer voor.
Het meest helder en duidelijk bleek dit uit een presentatie van Dieter Springer bij de D.K.G groep Nord in maart 2020. De lezing ging over de diverse Cyprinodon soorten van Mexico en ik kan kort zijn over de lezing: bijna alle vindplaatsen waren verdwenen! De oorzaken waren divers. In een aantal gevallen waren er dammen of waterbassins aangelegd, waardoor het biotoop was vernietigd. Op veel andere plaatsen had de enorme droogte een verwoestend effect. Deze verdroging van de grond wordt veroorzaakt door de dammen, waterbassins en ontrekkingen van water ten behoeve van de landbouw. Ook de klimaatverandering speelt hierin een grote rol.
Ook in Zuid-Amerika worden tal van killi’s ernstig bedreigd. Hier is de mens de voornaamste bedreiging. Door het aanleggen van dammen voor waterbassins en waterkrachtcentrales of het kappen van oerwoud voor b.v. de veeteelt of voor het delven naar goud verdwijnen veel specifieke leefgebieden van killi’s. Vaak betreft dit ook de enige leefgebieden van deze soorten.
Campellolebias splendens leek in 1944 uitgestorven na een serie DDT-bommen rond Rio de Janeiro (om de gele koorts overdragende muggen te bestrijden). De soort werd in 1995 herontdekt. Ook van Laimosemion frenatus 40 Miles Creek, Guyana werd de locatie vernietigd hierdoor bij de her-constructie van de weg duikers te gebruiken welke een veel te kleine doorsnede hadden.
Het biotoop van Spectrolebias reticulatus werd kortgeleden nog vernietigd door de bouw van een dam in de Rio Xingu, Brazilië.
De Nothobranchius-soorten in Oost Afrika kennen vaak ook relatief kleine leefgebieden. Door verdroging en vervuiling zijn bijvoorbeeld Nothobranchius steinforti en zelfs ook Nothobranchius guentheri ook al te beschouwen als bedreigde soorten.
In West Afrika worden eveneens veel leefgebieden vernietigd, o.a. door verstedelijking (urbanisatie), door het aanleggen van (moderne) plantages en verkeerde aanleg van wegen (onvoldoende mogelijkheden voor afvoer van regenwater). Zelfs de bij killi-liefhebbers bekende soorten, zoals Aphyosemion vulcanum, Aphyosemion coeleste en Fundulopanchax sjosted, zijn nu ernstig bedreigd.
Waarom is dit zorgwekkend?
Onze killi’s zijn bijzondere vissen. Op unieke wijze hebben zij zich aangepast aan de leefomstandigheden. Andersom betekent dit ook, dat deze killi’s afhankelijk zijn van die leefomstandigheden. En die leefomstandigheden kunnen zeer extreem zijn: Cyprinodon soorten die, in Death Valley, Nevada, dagelijkse temperatuurverschillen van wel 30 graden kunnen doorstaan, Leptolebias leitaoi die zijn “poel” in een paar ogenblikken ziet uitgroeien tot 100meter, enkele metersbreed en een meter diep. Dat vergt een sterke overlevingskracht van de jonge vissen! Xenurolebias werd (in tegenstelling tot wat velen denken), in een beekgebiedje met veel stenen (hard water) gevonden, waarbij de watertemperatuur niet boven de 20C uitkwam.
En dan is er natuurlijk het meest opmerkelijke: het overlevingsmechanisme van de seizoensvissen. Killi’s overleven in droogteperiodes. De vissen deponeren hun eieren in de (turfachtige) bodem en sterven als de droogteperiode de poeltjes en beddingen uitdrogen. Wanneer dan, vaak na vele maanden, de regenperiode begint, komen de jonge visjes uit de eitjes, groeien razendsnel om na een paar weken al geslachtsrijp te zijn.
De eitjes worden weer afgezet in de bodem en de droogteperiode slaat weer toe, zodat de ouderdieren sterven. Dit overlevingsmechanisme is om meerdere redenen opmerkelijk. Allereerst, zal de ontwikkeling van de eitjes een stagnatie-periode moeten hebben. Het is immers nooit bekend wanneer het regenseizoen begint. Soms kan dat zelfs, zeker in de extremere gebieden, wel een jaar duren. Deze zogenaamde metafase van de embryo’s is iets waar wetenschappers met vele biologische en medische invalshoeken met grote interesse naar kijken. Vervolgens, als de zeer kleine jongen uitkomen, zullen deze meteen voedsel moeten vergaren. Echter, in een maandenlange droge poel is na de eerste regenval slechts beperkt (en zeer klein) voedsel beschikbaar. Toch moeten de jonge visjes in een paar weken als geslachtsrijp zijn. Dat betekent: eten, eten en nog eens eten. En snel volwassen (en oud) worden. Dit verouderingsproces is ook een veelgevraagd onderzoeksonderwerp van biologen, medici en gedragswetenschappers. Dit alles houdt wel in dat, als, bijvoorbeeld in de droogteperiode, het drooggevallen poeltje in beslag wordt genomen door een nieuwe weg, het gehele leefgebied is verdwenen en er geen vissen meer zijn. Dat geldt ook als, bijvoorbeeld door de aanleg van een dam, de poel onderdeel wordt van het stuwmeer en de eieren niet in de droge grond komen om daar een regenperiode afwachten. Killi’s vormen dus een bijzondere schakel in de natuur. Als enthousiast consument van muggenlarven beschermen ze tegen malaria. Als producent zorgen zij, door hun specifieke voortplantingscyclus ervoor dat vrij kort na een droogte periode zij “beschikbaar” zijn als voedsel voor andere dieren. Het teloorgaan van de, vaak zeer specifieke, leefgebieden van killi’s heeft dus een grote impact. Zo is het bijvoorbeeld frappant dat, daar waar killi-locaties, verdwijnen, malaria al snel de kop op steekt. Daarnaast is het directe effect, dat de biodiversiteit drastisch afneemt. Omdat killi’s nu eenmaal minder aaibaar zijn dan Panda’s is het bewustzijn bij het bredere publiek ook minder. De zorgen echter niet!
Internationale wetgeving damt de handel en het houden van een aantal diersoorten in. In veel gevallen is dat ook terecht, omdat niet iedereen in staat is om bijzondere dieren op de juiste manier te houden. Het zou echter doodzonde zijn als de leden van speciaal-verenigingen, zoals KFN, ook onder deze generieke wetgeving zou gaan vallen. Het zijn toch vaak de leden van de speciaal-verenigingen die actief bijdragen aan de instandhouding en ook zelfs wederuitzetting van bedreigde of zelfs in het wild uitgestorven dieren. Voorbeelden hiervan zijn de herintroductie van de levendbarende Zoogeneticus tequila en de bescherming en herintroductie van de sporenschildpad. Aan beide programma’s hebben de leden van de Nederlandse speciaal-verenigingen actief aan bijgedragen.
Wat gaan wij als KFN doen?
Op 2 februari 2022 werd, voor het eerst, World Wetlands Day gevierd als een internationale dag van de Verenigde Naties. En wat past er nu beter bij killi’s dan “wetlands”? Killi-liefhebbers zijn in hoge mate specialisten. Het is dan ook niet voor niets, dat de professionele bioloog die killi’s gaat bestuderen, zich al snel tot de killi-liefhebbers richt. KFN faciliteert dat maar al te graag. Maar we willen ook meer doen. Juist omdat we specialisten zijn. KFN wil daarom een actief beleid gaan voeren om killi-soorten waarvan hun natuurlijke leefomgeving ernstig bedreigd wordt of al vernietigd in stand te houden. Om het nakweken en in standhouden van deze killi soorten te stimuleren is een aparte klasse op onze jaarlijkse tentoonstelling ingesteld, waarbij een speciale prijs wordt toegekend: de Ruud Wildekamp prijs.
Natuurlijk willen we graag weer tot samenwerkingen met dierentuinen en andere organisaties die behoud van biodiversiteit hoog in het vaandel hebben staan, komen. Daarvoor is de werkgroep“Bedreigde killi’s” opgericht.
Leden die zich daarvoor willen aanmelden kunnen dat doen bij: bedreigdekillis@killifishnederland.nl
Wij hopen dat met dit initiatief ook de maatschappelijke relevantie van het houden van killi’s verder onderstreept kan gaan worden en dat dit resulteert in een groot begrip voor het nut van KFN als speciaal-vereniging voor killi-vissen.
Referenties:
W. J. Costa, J. L. Maos, P. Amorim, Published 1 February 2019, Environmental Science Journal of fish biology Miller, R. R. 1948. The cyprinodont fishes of the Death Valley system of eastern California and southwestern Nevada.
Miscellaneous Publications of the Museum of Zoology, University of Michigan 68:1-155. UNIVERSIDADE FEDERAL DE MINAS GERAIS BELO HORIZONTE, MG – BRASIL. DISSERTAÇÃO submeda por Patrícia Köster e Silva